محققان کشور در یک مطالعه جالب پژوهشی، به موشکافی تصاویر روی جلد کتاب های درسی مقطع ابتدایی پرداخته و نکاتی جالب توجه را از دیدی که پشت طراحی این تصاویر بوده، مطرح کرده اند.
خرده نظام آموزش و پرورش به لحاظ کارکردی علاوه بر آموزش علم با جامعه پذیری کودکان از سنین پایین، ضمن ترویج ارزش ها و هنجارهای مهم، به انتقال آموزه های منطبق با خط مشی های نظام سیاسی اجتماعی فرهنگی به کودکان و در حقیقت نسل آتی می پردازد.
بر این اساس رسیدن به وفاق و هم نوایی آحاد دانش آموزان و نیز نهادهای اجتماعی مرتبط و به طور اخص خانواده، منجر به تحقق نظم اجتماعی می شود. موضوع هویت جنسیتی و مناسبات دو جنس از جمله مفاد برنامه های فرایند اجتماعی سازی در خرده نظام آموزش و پرورش است که مردان و زنان آینده را برحسب قواعد و آموزه هایی برای زندگی مطلوب آتی تربیت و مهیا می سازد و به طور مستقیم و غیرمستقیم حیات اجتماعی آنان را در حوزه های مختلف دستخوش تأثیراتی می کند.
در این راستا به عقیده متخصصان، کتب درسی به عنوان یک ابزار اصلی و مهم برای این جامعه پذیری عمل کرده و مبنای آموزش های صریح و تلویحی کودکان هستند. آن ها یاریگر معلم در انتقال مفاهیم و معانی بوده و در عین حال خط مشی ها، سیاست های آموزشی تربیتی، اهداف و شیوه عملکردها را به طور مستقیم و غیر مستقیم روشن می سازند.
مصرف این کتاب ها به عنوان کالاهای فرهنگی به تقویت هویت کنشگر می انجامد . تجربه پاندمی کووید ۱۹ نشان داد با وجود بحران گسترده و تحولات ناشی از آن در استقرار میان مدت و بلندمدت آموزش از راه دور در جهان، کتب درسی همچون گذشته در تعامل مستمر با دانش آموزان بوده و تاثیرات ویژه خود را داشته اند.
در همین رابطه، محققان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دانشگاه علامه طباطبایی در یک مطالعه تحقیقاتی، تصاویر روی جلد کتب درسی را با رویکرد مطالعات جنسیتی مورد تحلیل و بررسی قرار داده اند.
این پژوهش به قصد مطالعه جنسیتی الگوهای ارتباطی میان شخصیت های انسانی، به تحلیل ۱۳ تصویر از مجموع تصاویر روی جلد کتاب های درسی پرداخته است.
یافته های این پژوهش نشان می دهد: تفکیک جنسیتی و پوشش حداکثری (حجاب) دختران، ویژگی اصلی تصاویر روی جلد است. این تصاویر در امتداد کلیشه سازی جنسیتی از نقش های اجتماعی زنان و مردان قابل تعریف هستند.
بنابر گفته های سمیه سادات شفیعی، دانشیار و محقق جامعه شناسی پژوهشکده مطالعات اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و همکارش در این تحقیق، بررسی تصاویر روی جلد کتاب های درسی نشان از برجسته سازی چهره های تاریخی مذکر، تاکید بر نقش مادری زنان و بی اعتنایی به نقش های آنان در حوزه عمومی، در کنار تعداد کمتر شخصیت های زن نسبت به مرد دارد و به همین دلیل سوگیرانه بوده است. در نتیجه این امر، تصاویر روی جلد در ارتباط گیری و جلب نظر مخاطبان، جامعه پذیری و انگیزه بخشی آنان به ترویج کلیشه های جنسیتی می پردازند.
آن ها می گویند: با ورود به لایه های زیرین نشانه شناختی تصاویر می توان دید در تصاویر ترکیبی، شخصیت های مؤنث کمتر حضور دارند و به طورکلی حضورشان در تصاویر تک جنسیتی از طریق ترسیم در قالب نمای نزدیک، پررنگ و جدی است. در واقع، اصل اساسی و مشخصه بارز، تفکیک جنسیتی است که از همان کتاب اول دبستان به دقت دنبال شده است.
بر این اساس، حجاب حداکثری، مشخصه دوم تصویرسازی از دختران در جلد کتب درسی این مقطع است، به گونه ای که حتی دخترکان به تصویر کشیده شده در مقاطع اول و دوم یعنی پیش از سن تکلیف، با حجاب کامل بدون تار مویی نشان داده می شوند. به گزارش سیناپرس، باید گفت چنان که از تصاویر بررسی شده روی جلد بر می آید، مناسبات دو جنس مبتنی بر ویژگی هایی چون اهمیت جنس مذکر برحسب شاخص تکرار، ضرورت تفکیک جنسیتی و لزوم رعایت کدهای پوشش به منظور پوشش سراسری سر و بدن برای زنان است.
شفیعی و همکارش اظهار داشتند: تأکید بر بازتولید نقش های سنتی زن- مادر و زن- همسر با نقش مراقبتی، تکرار خط داستان پدرسالارانه ای است که در دهه های اخیر و به ویژه در پرتوی عرصه گشایی تحولات مرتبط با انقلاب و نیز جنگ تحمیلی و پس از آن در ایام موسوم به سازندگی با ورود بی سابقه زنان به دانشگاه ها و طرح مطالباتشان در جستجو و اشتیاق به عهده داری موقعیت های شغلی در بازار کار ایران به کرات به چالش کشیده شده است. بنابراین اصرار بر این امر و نادیده گرفتن و بی اعتنایی به حضور مؤثر زنان در حوزه عمومی، فاصله گیری از واقعیت روزمره زندگی است؛ واقعیتی که هم زندگی زنان روستایی را از طریق مشارکت های مستمر در امور زراعی، باغداری، صنایع دستی و مانند آن و هم زندگی زنان شهری را از طریق عهده داری نقش های متعدد در عرصه خصوصی به سیاست هویت انسان ایرانی امروزی جهت می دهد.
آن ها افزوده اند: کتاب های درسی برای ارتباط گیری و اثربخشی، باید ناظر به واقعیت باشند. در غیر این صورت در هجمه های صنایع فرهنگی و رسانه ای این عصر که به واسطه آن، کمتر موضوعی از چشم تیزبین مخاطبان دور می ماند، از انجام مأموریت محوله باز می مانند.
این یافته های پژوهشی ارزشمند را فصل نامه «جامعه شناسی فرهنگ و هنر» متعلق به دانشگاه کردستان به انتشار رسانده است.
