ترددهای پرشمار در زندگی شهری و نیاز روزافزون به جابه‌جایی‌های بین شهری پی‌درپی، کاربرد انواع وسایل نقلیه را در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورمان ایران افزایش داده است. سفرهای کوتاه و یا طولانی درون‌شهری و بین شهری امروزه بدون خودروها امکان‌پذیر نیست و بیشتر شاغلان و افرادی که برای رفتن به محل کسب‌وکار خود نیازمند طی کردن مسیری طولانی در شهر هستند اقدام به خرید خودرو می‌کنند.
نظر به افزایش تقاضا برای خرید و فروش خودرو و لزوم بررسی تخصصی انواع اجزا و قطعات آن، لازم است تا رانندگان اطلاعات دقیق و مناسبی برای هر بخش از خودرو داشته و علائم خرابی، نحوه نگهداری و زمان تعویض هر قطعه را تا حدودی بدانند. با توجه به رونق تولید خودرو در ایران و راه‌اندازی خطوط تولید انواع خودروهای داخلی و همچنین مونتاژ و واردات انواع مدل‌های خارجی، عملکرد و خروجی هر بخش در یک خودرو ممکن است با بخشی مشابه در خودرویی دیگر متفاوت باشد. بنابراین پایش و نگهداری آنها نیازمند توجه بیشتر و دارا بودن دانش مناسبی از کلیه اجزای درگیر خودروها با هم است و می‌تواند عمر دستگاه را افزایش داده و بهره‌وری از آن را بهینه کند.
یکی از مهمترین بخش‌های انواع خودروها گیربکس آنها است که نقش اصلی در انتقال قدرت پیشرانه خودرو به چرخ‌ها دارد. گیربکس‌ها در واقع دارای اجزای مختلف و پرتعدادی هستند که کارکرد درست و یکپارچه آنها برای این سیستم بسیار مهم است. در واقع هیچ خودرویی بدون گیربکس حتی اگر بهترین موتور را داشته باشد قادر به حرکت نیست. بنابراین دانش به‌کارگیری بهینه این جزء مهم خودرو برای رانندگان بسیار مهم است. در این نوشتار درباره گیربکس و اجزای آن، انواع بیرینگ و بلبرینگ و همچنین یکی از مهمترین قسمت‌های آن یعنی بلبرینگ شفت توضیحاتی ارائه شده است.
گیربکس و اجزای آن
گیربکس (Gearbox) یا جعبه دنده، قسمتی مهم در خودرو است که همان طور که اشاره شد وظیفه انتقال قدرت از پیشرانه خودرو به چرخ‌ها را بر عهده دارد. گیربکس‌ها دارای اجزا و قطعات زیادی هستند و بسته به نوعشان به دو گروه کلی دستی و خودکار (اتوماتیک) دسته‌بندی می‌شود. در خودروهای دارای جعبه دنده دستی، راننده در هنگام تعویض دنده، پدال کلاچ را نگه می‌دارد تا با خلاص کردن دنده، آن را به یک دنده بالاتر یا پایین‌تر تعویض کند. در هنگام گرفتن کلاچ برای تعویض دنده بسیاری از حرکت‌های داخل گیربکس تغییر می‌کنند و دقت و ظرافت این قطعات در هنگام درگیر شدن مجدد با یکدیگر بسیار مهم است. همین فرآیند در گیربکس‌های اتوماتیک نیز اتفاق می‌افتد با این تفاوت که برای خلاص کردن دنده و تعویض آن نیازی به انجام عمل دستی توسط راننده نیست و گیربکس به طور خودکار با دور موتور دنده را تعویض می‌کند و بنابراین در زیر پای راننده پدال کلاچ وجود ندارد. با توجه به پیچیدگی انواع قطعات و تفاوت آنها در هر گیربکس نسبت به نوع دیگر، به طور کلی قطعات مهم درون گیربکس به چهار بخش اصلی شفت (Shaft) یا محور ورودی، شفت خروجی، یاتاقان‌ها، چرخ‌دنده‌ها دسته‌بندی می‌شوند. نگهداری و حفاظت از انواع این قطعات و کارکرد درست آنها برای حرکت خودرو لازم است و نیازمند توجه و پایش دوره‌ای توسط متخصصان خودرو و تعمیرکاران ماهر است.
شفت ورودی و خروجی در واقع محور اصلی گیربکس هستند و وظیفه انتقال گشتاور پیچشی موتور به چرخ‌دنده‌ها را بر عهده دارند. برای حرکت چرخشی هر چه بهتر شفت‌ها، در انتهای هر قسمت به آنها بلبرینگ متصل می‌شود. این اتصال سبب می‌شود تا در هنگام کار گیربکس، قابلیت تعویض دنده یا درجا کار کردن برای موتور فراهم شود.
جهت کارکرد هر چه بیشتر و بهتر گیربکس و همچنین کاهش اصطکاک قطعات داخلی آن، از انواع روغن‌های روانکار استفاده می‌شود. روغن‌های روانکار دنده یا واسکازین‌ها برای کاهش سایش، فرسایش و خوردگی قطعات داخلی گیربکس و دیفرانسیل خودروها مصرف می‌شوند و می‌توانند علاوه بر افزایش عمر مفید گیربکس در کاهش و بهینه‌سازی مصرف سوخت نیز سهیم باشند.
نحوه کار انواع بیرینگ (Bearing)
همان طور که اشاره شد، انتهای شفت‌های گیربکس به بلبرینگ متصل می‌شود. بلبرینگ‌ها دسته‌ای از بیرینگ‌ها هستند که با ایجاد قابلیت چرخش محوری و شعاعی، قابلیت غلتش یک محور حول خودش را در هنگامی که در سایر جهات بر بدنه دستگاه مهار شده است و قابلیت حرکت ندارد فراهم می‌کنند. بیرینگ‌ها دارای انواع و کارکرد‌های مختلفی بوده و برای جزء غلتشی خود از انواع گوی، استوانه و ساچمه استفاده می‌کنند. بیرینگ‌ها عمدتا دارای دو رینگ بوده و سازوکار کلی آنها به صورتی است که یک رینگ داخلی یا جانبی به جزء متحرک متصل شده و رینگ دیگر به جزء ثابت مهار می‌شود و دو رینگ به کمک جزء غلتشی میان آنها بر روی هم میغلتند. بسته به نوع حرکت شفت و نحوه اتصال آن به بیرینگ، این قطعه قابلیت چرخش حول محورهای مختلفی را برای شفت فراهم می‌سازد. بلبیرینگ‌ها (Ball Bearings) نوعی از بیرینگ‌ها هستند که جزء غلتشی بین دو رینگ‌شان گوی است و دارای دو رینگ هم‌مرکز با شعاع متفاوت از هم هستند که این گوی‌ها در بین این دو حلقه مهار شده اند. کاربرد درست بلبرینگ‌ها و روانکاری متناوب و به‌موقع آنها می‌تواند عملکرد چرخشی گیربکس را بهبود بخشیده و عمر مفید آن را بیشتر کند.
بلبرینگ شفت چیست؟
اما بلبرینگ شفت چیست؟ این پرسشی است که ممکن است برای بسیاری از رانندگان و علاقه‌مندان به عملکرد گیربکس به وجود بیاید. بلبرینگ گیربکس همان بلبرینگ هرزگرد برای تعویض دنده در هنگام کلاچ گرفتن توسط راننده است که در صورتی که درست کار نکند راننده این امکان را نخواهد داشت. همان طور که اشاره شد، بلبرینگ‌ها دارای قابلیت حرکت چرخشی یک رینگ نسبت به رینگ دیگری هستند که ثابت است. در قسمت اتصال شفت ورودی گیربکس هنگامی که موتور روشن است یا در حال حرکت و تعویض دنده است لازم است تا شفت ورودی به صورت هرزگرد عمل کرده تا اقدام به تعویض یا جاگذاری دنده شود. این حرکت توسط بلبرینگ انجام شده و اختلال در عملکرد ان می‌تواند منجر به توقف خودرو شود. همچنین، تعداری بلبرینگ در بین چرخ‌دنده‌های متعدد گیربکس وجود دارند که اختلال در کار آنها نیز سبب کاهش کیفیت کارکرد گیربکس شده و چنان چه آسیب جدی دیده باشند، تعویض دنده با مشکلی اساسی مواجه خواهد شد.
یکی از دلایل خرابی بلبرینگ گیربکس همان طور که اشاره شد نداشتن روغن روانکار مناسب است. روغن دنده یکی از مهمترین روانکارهای خودرو جهت کاهش اصطکاک اجزای داخلی گیربکس است و در درجه اول به سبب اصطکاکی بودن حرکت دو رینگ بلبرینگ بر روی هم، روغن دنده جهت کارکرد درست آن اهمیت دارد. بنابراین سرویس دوره‌ای گیربکس و بازبینی اتصالات شفت و همچنین بررسی نشت‌های احتمالی روغن دنده از گیربکس یکی از مهمترین بخش‌های معاینه تخصصی و فنی خودرو است.
خرابی بلبرینگ شفت دارای علائم مختلفی است که در ادامه تعدادی از آنها معرفی شده اند:
• گیربکس خودرو در حال حرکت صدا می‌دهد
با توجه به درگیر بودن مستقیم بلبرینگ شفت با حرکت چرخشی ورودی به گیربکس، شنیده‌شدن صدای ادامه‌دار در هنگام حرکت خودرو ممکن است به دلیل خرابی این قطعه مهم باشد. چنان چه صدایی از این قسمت شنیده شد باید خودرو را هر چه سریع‌تر به تعمیرگاه برد.
• گیربکس نرم کار نمی‌کند
نرم کار کردن گیربکس در واقع به آسان‌بودن حرکت دنده و تعویض پی‌درپی آن در هنگام رانندگی گفته می‌شود. چنان چه گیربکس خودرو سخت کار کرده و یا دنده به سختی جا می‌رود می‌تواند مشکل از بلبرینگ شفت آن باشد که برای تشخیص و رفع این مشکل باید به تعمیرکار مراجعه کرد.
• روغن دنده به قطات پیرامون نشت کرده یا چکه می‌کند
یکی دیگر از علائم خرابی شفت گیربکس نشت روغن دنده است. در صورتی که این نشت ادامه‌دار باشد باعث خرابی کلیه قطعات گیربکس می‌شود چرا که مصرف روغن دنده جهت روانکاری اجزای داخلی جعبه دنده بسیار حیاتی است.
• مشکل در حرکت یا بروز لرزش
یکی دیگر از علائم خرابی شفت گیربکس می‌تواند بروز مشکل در شروع حرکت یا لرزش خودرو در هنگام توقف و درجا کار کردن خودرو باشد. باید به خاطر داشت که تشخیص خرابی بلبرینگ شفت گیربکس، باز و بسته کردن آن و یا تعمیر و رفع خرابی آن کاملا تخصصی است و برای این کار باید حتما به تعمیرکار ماهر مراجعه شود.
گیربکس در خودرو به جهت انتقال نیروی پیشرانه به چرخ‌ها، نقشی کلیدی ایفا می‌کند. انواع گیربکس‌های مختلف دارای قطعات متعددی هستند که این امکان را فراهم کرده و بسته به نوع گیربکس و کاربرد آنها در خودروهای مختلف، جنس و شکل هر قطعه درون آنها متفاوت است. در این میان، شفت گیربکس که در واقع جزء چرخشی گشتاور پیچشی ایجادشده توسط موتور است و به درون گیربکس می‌رود یکی از مهمترین قسمت‌های گیربکس بوده و بلبرینگ شفت نیز جهت تامین این حرکت چرخشی نقشی کلیدی و اساسی دارد. دانستن اینکه بلبرینگ شفت چیست و نحوه عملکرد آن، انواع علائم خرابی آن و نوع کاربرد آن می‌تواند در بهبود استفاده از این قطعه غلتشی بسیار کارساز باشد.
