به اعتقاد محقق حوزه هیدرولوژی دانشگاه شیراز رعایت حریم رودها و حفظ جنگل‌ها تنها راهکار بنیادی برای مقابله با سیل است و این در حالیست که ساخت و ساز در حریم رودها و توسعه باغات در اطراف آن و کاهش فضای عبور آب موجب شده است تا در زمان سیل، آب با سرعت بیشتر حرکت کند و مخاطرات و خرابی‌های زیادی را بر جای بگذارد.
شهر “ونیز” روی آب شناور نیست، بلکه در یک جای خلیج مانند ساخته شده است. بالا آمدن آب دریا در این شهر به‌غیر از “مَد” معمولی است، به این معنا که در “ونیز” به‌ویژه در بهار و پاییز سطح آب به اندازه‌ای بالا می‌آید که رفت‌وآمد را مختل می‌کند و کوچه پس کوچه‌های شهر پر از آب می‌شود. درست مانند سیل. “مَد” معمولی هنگامی که با طوفان و امواج همراه باشد، موجب بالا آمدن آب بیش از حد معمول می‌شود، ولی این مساله برای ساکنان “ونیز” یک امر عادی است و از سال ۲۰۰۳ پروژه سد دریایی متحرک در دست اجرا است تا از این طریق با این پدیده بالا آمدن آب مقابله کنند.
در هلند نیز در سال ۱۹۵۳ سیلی مهیب رخ داد و طی آن ۱۸۰۰ نفر قربانی این سیل شدند و این اتفاق موجب شکل گیری پروژه مهم “دلتا” در هلند شد، پروژه‌ای که نشان داد می‌توان با اقداماتی، هم طبیعت را پاس داشت و هم از خطر سیل در امان بود. با بهره‌گیری از رویکردهای علمی و دانش تخصصی، هم اکنون هلندی‌ها پرچمدار کنترل سیل در جهان هستند و به این توانمندی شهرت دارند.
“دلتا” مجموعه‌ای از پروژه‌های عمرانی و ساخت و ساز در جنوب هلند است که با هدف حفاظت از منطقه وسیعی از زمین‌های اطراف دلتای راین-موز-شلده از دریا انجام شده و شامل چندین سد، بند سیل‌گیر، سد سلولی، آب‌بند، خاکریز و موانع طوفان است که از سال ۱۹۵۰ و کمی پس از جنگ دوم جهانی شروع شد و در سال ۱۹۹۷ با ساخت سد دفاعی تکمیل شد. عملیات “دلتا” از سوی انجمن مهندسان عمران آمریکا به عنوان یکی از عجایب هفتگانه جهان مدرن اعلام شده است.
توکیو به عنوان پرجمعیت‌ترین کلانشهر جهان همواره در معرض خطر سیل و آب گرفتگی قرار داشته، به گونه‌ای که بارندگی شدید همراه با زلزله‌های ویرانگر و سونامی، توکیو و شهر بندری یوکاهاما را مبدل به خطرناک‌ترین منطقه پرجمعیت جهان از منظر گرفتاری در این بلایای طبیعی کرده است، ولی ژاپنی‌ها از یک روش کاملا متفاوت با عنوان “سامانه زیرزمینی کنترل سیل” برای مقابله با سیل استفاده می‌کنند. این سامانه در واقع یک سازه زیرزمینی عظیم است که از طریق تونل‌هایی ارتباط میان آن برقرار می‌شود.
این سازه زیرمینی از ۵ سیلو به ارتفاع ۶۵ متر و قطر ۳۲ متر تشکیل شده که با ۶.۴ کیلومتر تونل به یکدیگر متصل شده‌اند. سیلوها در عمق ۵۰ متری زمین قرار دارند و هر سیلو بطور مستقل دارای آبگیر است. در انتهای این سامانه یک مخزن آب بسیار بزرگ در عمق ۲۲ متری زمین قرار دارد که با طول ۱۷۷ متر، عرض ۷۸ متر و ارتفاع ۲۵ متر. این مخزن در واقع وظیفه تنظیم فشار سامانه را بر عهده دارد و با استفاده از پمپ‌های قدرتمند می‌تواند هر ساعت ۲۰۰ تن آب را به رودخانه “ادوگاوا” تخلیه کند.
در ایران اما وضعیت به گونه دیگر است. ما نه تنها برای مقابله با سیل اقدام خاصی انجام نداده‌ایم، بلکه با تخریب جنگل‌ها و مراتع، به حریم رودها تجاوز کردیم و با ساخت و ساز در آنها و توسعه کشاورزی، مسیر عبور آب را کاهش دادیم و به گفته دکتر رییسی، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز این اقدام موجب شده است که مسیر عبور آب باریک‌تر شود و در نتیجه سرعت عبور آب به‌ویژه در زمان سیل افزایش یابد.
وی معتقد است ما برای مقابله با سیل قبل از هر چیزی نیاز به عملیات آبخیزداری و مدیریت منابع آب داریم تا بر اساس اصول و محاسبات مهندسی اجازه ندهیم حریم رودها دستخوش تغییر شوند.
اصلاح حریم رودها تنها راه رهایی از آسیب‌های سیل
دکتر عزت الله رییسی، استاد رشته هیدروژئولوژی بخش علوم زمین دانشکده علوم پایه دانشگاه شیراز و پدر هیدرولوژی آب‌های زیرزمینی در ایران در گفت‌وگو با ایسنا، در پاسخ به این سوال که برای مقابله با سیل فناوری مورد نیاز است یا مدیریت، گفت: برخورد با این حوزه قبل از هر چیزی به مدیریت نیاز دارد. بایستی حریم رودها رعایت شود و در این زمینه نیاز داریم که حریم‌های رودهای کشور را اصلاح کنیم و راهی به غیر از این نداریم. چنانچه که امسال مشاهده کردیم در یکی از مناطق گردشگری، ساختمان‌هایی که در اطراف حریم رودها ساخته شده بود را خراب کردند.
وی اضافه کرد: موضوع مهم دیگر در برخورد با مخاطره سیل این است که طرح‌های عمرانی که پیرامون رودها ساخته می‌شود مانند پل‌هایی که در مسیر رودها ساخته می‌شود و یا دیواره‌هایی که در اطراف رودها احداث می‌شوند، مورد بررسی قرار گیرند تا ببینیم که آیا این سازه‌ها بر اساس محاسبه مهندسی تاسیس شده‌اند یا خیر. بسیاری از این سازه‌ها بر اساس محاسبات مهندسی نبوده، بنابراین زمانی که سیلی در منطقه‌ای رخ می‌دهد، تخریب می‌شوند.
رییسی تاکید کرد: اینها بخش‌های فناوری است که باید نسبت به آنها تجدید نظر شود و کشور نیز از نظر فناوری و علمی در این حوزه کمبودی ندارد و هیدرولوژیست‌های کشور با این موضوعات آشنا هستند ولی باید مدیریت شود. از این رو تاکید می‌شود که در وهله اول حریم رودها رعایت شود و در وهله دوم، جاهایی که بدون در نظر گرفتن معیارهای مهندسی، دستکاری شده است، مورد بازنگری قرار گیرد.
توانایی جذب خاک در جذب آب سیلاب
عضو هیات علمی دانشگاه شیراز به بیان اثرات فرونشست در جذب آب سیلاب پرداخت و خاطر نشان کرد: فرونشست در این زمینه اثرات زیادی ندارد، چون این لایه‌های سطحی خاک است که میزان ورود به زیر زمین را کنترل می‌کند. به عبارت دیگر در فرونشست حجم آب زیرزمینی کاهش می‌یابد، ولی در سیلاب موضوع این است که چه میزان آب می‌تواند در زمین نفوذ کند.
وی اضافه کرد: خاک این خاصیت را دارد که در بارندگی‌هایی که تا ۵۰ میلی‌متر در ساعت رخ دهد، همه آن را جذب می‌کند و زمانی که این میزان به بالاتر از ۵۰ میلی‌متر می‌رسد، رواناب، ایجاد می‌شود. برای حفظ نفوذپذیری خاک حفظ مراتع و جنگل‌ها و اینکه خاک کشور را عریان نکنیم، بسیار حائز اهمیت است.
رییسی خاطر نشان کرد: از این رو عدم زراعت در شیب و حفظ خاک توسط پوشش گیاهی در کاهش آسیب‌های ناشی از سیل بسیار می‌تواند مهم باشد؛ چرا که وجود پوشش خاک، سرعت سیلاب را می‌گیرد.
وی ادامه داد: مشکلی که ما در سیل داریم، این است که در مدت کوتاهی، حجم زیادی آب از منطقه‌ای عبور می‌کند، ولی اگر مراتع و جنگل‌ها حفظ شود، سرعت آب در برخورد با این پوشش گیاهی کم می‌شود و این موضوعی است که ما در ایران کمتر به آن توجه کردیم و باز هم تاکید می‌کنیم، در این زمینه باید به حفظ حریم رودها و حفظ مراتع و جنگل‌ها توجه کنیم تا از این طریق سرعت سیل را کاهش دهیم و خسارات کم شود.
آیا آب سیلاب قابل ذخیره‌سازی است
این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز در پاسخ به این سوال که آیا آب سیلاب‌ها قابل ذخیره‌سازی و بهره‌برداری است، توضیح داد: رسوباتی که همراه با سیل می‌آید، حاوی حجم زیادی از سنگ ریزه‌ها و حتی سنگ‌های درشت است و اگر بخواهیم وارد سد کنیم، این رسوبات، از ظرفیت سدها می‌کاهد و اگر وارد تغذیه مصنوعی کنیم، این سازه‌ها دارای ضخامت کمی هستند و در نتیجه موجب پر شدن آنها می‌شود. از سوی دیگر اگر همراه این سیلاب، رسوبات دانه‌ریز باشد، به مرور زمان خلل و فرج تغذیه مصنوعی را مسدود می‌کند و موجب کاهش نفوذ خواهد شد.
رییسی با تاکید بر اینکه سیلاب‌ها دارای دوره بازگشت هستند، اظهار کرد: این رخدادها هر ۱۰ تا ۲۰ سال یک بار به وقوع می‌پیوندند؛ از این رو از نظر اقتصادی به صرفه نیست تا برای جمع آوری آب‌های ناشی از سیلاب، برنامه‌ریزی خاصی صورت گیرد؛ لذا این موضوعی که دائما مطرح می‌شود چرا از آب سیلاب‌ها استفاده نمی‌شود، از نظر جنبه‌های علمی، صحیح نیست.
این استاد دانشگاه شیراز تاکید کرد: در این زمینه مساله اصلی که مطرح می‌شود و باید بر روی آن تکیه شود، این است که رودخانه بخشی دارد که آب پایه از آن عبور می‌کند و بخش دیگر آن حریم است که در این بخش، آب رودخانه به ندرت عبور می‌کند و تنها زمان سیل شاهد ورود آب به محوطه حریم رودها هستیم. با توجه به اینکه سیلاب دارای دوره بازگشت بوده و دوره بازگشت آنها نیز متغیر است و زمانی که این دوره بازگشت طولانی‌تر می‌شود، شروع به ساخت‌وساز و یا توسعه باغات در حریم رودها می‌شود و با این اقدامات، حریم رودها گرفته می‌شود.
وی ادامه داد: در این صورت با رخداد سیل، آب وارد کوچه‌ها و خیابان‌ها می‌شود، ضمن آنکه سرعت عبور آب نیز افزایش می‌یابد. اگر آب در حریم خود حرکت کند، به طور طبیعی در جریان است، ولی اگر مسیر حرکت رود کاهش یابد، ارتفاع عبور آب دو، سه و یا چهار برابر شده و بر سرعت عبور آب افزوده می‌شود و در نتیجه سیل آثار مخرب‌تری را بر جای خواهد گذاشت.
