حادثه ظهر شنبه گذشته در جاده چالوس که به شکل «شکاف سطح آسفالت در مسیر تهران-شمال، بعد از تونل کندوان» توام با «حرکت لایه خاکی دامنه جاده» رخ داد، سه نقطه تاریک دارد که نتایج اولیه تیم حقیقت‌‌‌یاب به آنها پاسخ داده است.
حوالی ظهر روز شنبه مورخ ۲۱ اسفند، بخشی از مسیر جاده چالوس -حوالی پل زنگوله- در نقطه‌‌‌ای بعد از تونل کندوان در مسیر جنوب به شمال، به طول حدود ۶۰ متر، دچار ترک بزرگ در آسفالت و شکستگی سطح جاده شد. این گسیختگی که در لاین برگشت از مرزن‌‌‌آباد روی جاده ایجاد شد، در نهایت به ریزش دیواره جاده در سمت دره منجر شد به طوری که تا روز گذشته -لحظه تنظیم گزارش- این جاده برای تردد بسته بود. طی روزهای بعداز رانش جاده چالوس، سه پرسش درباره این رخداد مطرح شد؛ «علت یا علل حادثه چه بود؟»، «آیا احتمال تکرار حادثه مشابه در جاده شمال وجود دارد؟»، «آیا جاده چالوس به پایان راه خود رسیده و باید برای همیشه ترافیک (ترددها) در آن متوقف شود؟»
علت اولیه، علت ثانویه
۷۲ ساعت پس‌‌‌از «زمین لغزش» جاده چالوس -که البته گروهی از کارشناسان حوزه زمینشناسی و وقایع طبیعی اسم آن را «رانش زمین» نیز عنوان می‌کنند- نتایج اولیه تیم تحقیق درباره علت این حادثه نشان می‌دهد، این حرکت جاده و شکستگی آسفالت «یک علت اصلی» دارد که همه کارشناسانی که از صبح یکشنبه در محل حادثه حاضر شدند، برسر آن «اشتراک نظر» دارند. با این حال، گروهی از افراد تیم تحقیق از «علت ثانویه» به عنوان «محرک رانش جاده چالوس» نیز نام می‌‌‌برند که البته برخی دیگر، این را مردود می‌‌‌دانند.
دکتر علی بیت‌‌‌الهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تشریح گزارش اولیه خود درباره «واقعیت رخدادی که شنبه این هفته در جاده چالوس رخ داد»، به «دنیای‌اقتصاد» اعلام کرد: این پدیده به هیچ‌‌‌وجه «فرونشست» نبود بلکه «برخلاف اظهارنظرهایی که همان روز شنبه» در این باره مطرح شد، اصل رخداد «زمین لغزش» بوده است که در اثر «بارندگیهای شدید و متوالی روزهای منتهی به ظهر شنبه در جاده چالوس»، به وقوع پیوست.
اما با این حال، دکتر مهدی زارع، صاحب‌نظر ارشد در حوزه زمینشناسی و علوم زمین به «دنیای‌اقتصاد» گفت: رخداد اخیر جاده چالوس یک زمینلغزش یا رانش بود که در قالب حرکت لایههای رسوبی غیرمتراکم و ناپایدار در اثر وقوع باران شدید اتفاق افتاد. در این میان، موضوع تغییراتی که در این منطقه -جاده چالوس- طی حداقل یک دهه گذشته در اثر ساخت سد رخ داد را نباید نادیده گرفت چون این جاده با این تغییرات، «لغزشی‌‌‌تر» شده است. به گزارش «دنیای‌اقتصاد» در روزهای اخیر، برخی افراد در شبکه‌‌‌های مجازی شروع به صحبت و اظهارنظر درباره «رانش زمین در جاده چالوس» کردند که یکی از محورهای اظهارنظرها، «اثر قطعه ۲ آزادراه بر ایستایی سطح زمین جاده چالوس» بود. این ادعا وجود دارد که ساخت بخشی از قطعه ۲ آزادراه تهران-شمال بر «مقاومت سطح زمین در محدوده جاده چالوس» تاثیر گذاشته و همین موضوع باعث ریزش دیواره جنوبی جاده در حوالی پل زنگوله و شکستگی سطح آسفالت شده است.
اما همه کارشناسانی که در گزارش اولیه تحقیق درباره «زمین لغزش جاده شمال»، این رخداد را از نزدیک بررسی کردند، معتقدند، «به لحاظ فنی و منطقی، ارتباطی بین ساخت آزادراه و رانش جاده چالوس» وجود ندارد. تونلی از قطعه ۲ که در حال حاضر به شکل روزهای نامتوالی زیربار ترافیک در مسیر جنوب به شمال می‌رود، در محدوده تقریبا یک کیلومتری جاده چالوس در منطقه دچار به رانش، قرار دارد.
خلاصه پاسخ سه معما
گزارشی که در قالب نتایج اولیه تحقیق از «زمینلغزش جاده چالوس» در اختیار «دنیای‌اقتصاد» قرار گرفته است، نشان می‌دهد: علت اصلی این رخداد، «بارش باران دست‌‌‌کم ۲روزه» بود که از پنج‌شنبه تا شنبه در جاده چالوس به خصوص در همین حوالی پل زنگوله در جریان بود. در این روزها، افزایش نسبی و محسوس دمای هوا به همراه بارش باران باعث ذوب برف‌‌‌های انباشت‌‌‌شده روی کوه (کنار جاده) شد که در نهایت اشباع «لایه خاک‌‌‌های ریزدانه رسی در منطقه و افزایش فشار آب در لایه» منجر به زمینلغزش (رانش زمین) و شکستگی سطح آسفالت جاده شد. این پاسخ معمای اول – علت اصلی حادثه_ است.
معمای دوم اما به «احتمال تکرار حادثه مشابه در آینده» مربوط است. پاسخ این پرسش ابتدا با استناد به سه اتفاق مشابه طی دهه‌‌‌های ۷۰ و ۸۰ در طول جاده چالوس ارائه شده است.
در دهه ۸۰، یک زمین لغزش نسبتا بزرگ‌تر از حادثه شنبه گذشته، در حوالی همین منطقه دچار به رانش (حوالی سیاه بیشه) رخ می‌دهد که میزان ریزش دیواره جاده به سمت قعر دره تا دیواره یک رستوران در پاییندست جاده، پیشروی می‌کند. بعد از آن جاده برای ترمیم به مدت ۱۰ روز بسته می‌شود. بررسی‌‌‌ها مشخص می‌کند، «باز هم احتمال تکرار زمین لغزش در جاده چالوس به خصوص در نقاطی از جاده که لایه خاکی در اطراف جاده است، وجود دارد.»
در بخش‌‌‌هایی از جاده چالوس، هنگام بارش شدید و متوالی باران در ابتدای زمستان و اوایل فصل بهار، معمولا «ریزش سنگ» رخ می‌دهد اما در نقاطی که لایه خاک‌‌‌های ریزدانه وجود دارد، «احتمال رانش زمین» وجود دارد.
معمای سوم که اهمیت آن شاید از بقیه بیشتر باشد این است؛ «جاده چالوس به پایان‌‌‌کار رسیده است؟» پاسخ به شکل مشروط، «منفی» است.کارشناسان حوزه عمران راه و زمینشناسی به متولی نگهداری جاده‌‌‌های کشور توصیه می‌کنند، «ترانشه‌‌‌های جاده چالوس به‌ویژه در نقاطی که لایههای خاک ریزدانه رسی به عنوان بخش سست جاده وجود دارد، به سمت کوه به عقب کشیده شود تا سطوح بیشتری از جاده قدیم شمال در بستر سنگ قرار بگیرد و تحکیم شود در غیر‌این صورت به دلیل موقعیت طبیعی و جوی جاده چالوس، باز هم احتمال رانش زمین وجود دارد و این می‌تواند منجر به پایان کاربری ترافیکی این جاده شود.»
استعداد «رانش فراوان» در جاده چالوس
دکتر علی بیت الهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد»، با توضیح بیشتر درباره حادثه شنبه گذشته، اعلام کرد: این قطعه از راه در استان مازندران واقع شده است و روز ۲۱ اسفند، قبل از ظهر و بعد از بارش باران، این حادثه رخ داد. مشاهدات ما می‌‌‌گوید، در حدود ۳ یا ۴ کیلومتری بعد از تونل کندوان به سمت مازندران نرسیده به پل زنگوله در مسیر رفت به شمال، سمت چپ جاده به طول حدود ۵۰ تا ۶۰ متر دچار شکاف و گسیختگی در سطح آسفالت شده است. این گسیختگی در اثر لغزش دامنه‌‌‌ای با شیب تند به سمت قعر دره همراه است.
بیت‌‌‌الهی دلیل اصلی این گسیختگی را زمینلغزش می‌‌‌داند که در این منطقه به‌ویژه در این بخش از جاده چالوس رخ می‌دهد. او در این‌باره تصریح کرد، مشاهدات میدانی ما حداقل در همین مسیر اثر سه زمین لغزش دیگر را که قدیمی بودند و طی دهه ۷۰ و دهه ۸۰ رخ داده است، نشان می‌دهد. بنابراین می‌توان گفت این منطقه مستعد زمین لغزش‌‌‌های فراوان است. این زمین لغزشها متاثر از لایه خاکی دامنه‌های کوهستانی است که در مسیر شریان‌های جاده‌‌‌ای قرار دارد. این لایه‌‌‌ها در اثر جنس دامنه و شیب دامنه به طور متناوب دچار حرکت و ناپایداری می‌شود. این پدیده به‌ویژه وقتی رخ می‌دهد که بارندگی زیاد و شدید باشد.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه تشریح گزارش تحقیق میدانی خود از محل زمین لغزش جاده چالوس، گفت: بارندگیهای طولانی‌مدت و متوالی موجب خیس شدن لایههای سطحی و خاکی روی سنگ سازند‌‌‌های سنگی می‌شود و اگر شیب زمین امکان لغزش را به وجود بیاورد در اثر وزن این لایههای خاکی حرکت می‌کند و زمین لغزش‌‌‌هایی را ایجاد می‌کند. بنابراین با توجه به شکل توپوگرافی جاده چالوس، این منطقه کلا مستعد زمین لغزش و ریزش سنگ هست و پدیده تازه‌‌‌ای نیست. این پدیده با حرکت دامنه‌‌‌ای از سمت کف جاده به پاییندست (قعر دره) شروع می‌شود و باعث گسیختگی آسفالت می‌شود.
بیت‌‌‌الهی در عین حال ابعاد زمین لغزش را بزرگ نمی‌‌‌داند و می‌‌‌گوید، به نظر می‌رسد با توجه به ضخامت نازک خاک که در منطقه دیدیم و نیز با توجه به جهت لایه‌بندی که به سمت قعر دره است، جهت شیب طوری نیست که این حرکت دامنه‌‌‌ای را تشدید کند، بنابراین ابعاد این توده لغزشی بزرگ نیست (مشاهدات میدانی این را تایید می‌کند).
او گفت، می‌شود با تمهیداتی این قطعه ۶۰متری از جاده چالوس را مرمت کرد. خوشبختانه آزادراه تهران-شمال بعد از این قطعه لغزش کرده، خروجی دارد، بنابراین امکان راه جایگزین برای تردد خودروها در مدت تعمیرات جاده هست؛ روش‌هایی مثل زهکشی آب. بیت‌‌‌الهی همچنین تصریح کرد: در بخش‌‌‌هایی از جاده، خیلی زمینلغزش نمی‌بینیم و به صورت سنگ افت است. اما اینجا لایههای خاکی وجود دارد که به دلایل آب گرفتگی و اشباع شدگی، این لایه‌‌‌ها سنگین می‌‌‌شوند و حرکت می‌کنند.
این سرتیم تحقیق درباره رابطه احتمالی بین سد سیاه بیشه و زمین لغزش جاده گفت: فاصله محل رخداد زمین لغزش با دو سد سیاه بیشه و به خصوص سد تلمبه مخزنی آن زیاد است و در نتیجه اثر سد بر ناپایداری دامنه منتفی است.
تعبیر اشتباه از حادثه «چالوس»
دکتر مهدی زارع، زمین‌شناس و صاحب‌نظر در حوزه علوم زمین و وقایع طبیعی به «دنیای‌اقتصاد» اعلام کرد، حادثه جاده چالوس نوعی زمینلغزش محسوب می‌شود. این در حالی است که برخی به اشتباه این رویداد را فرونشست زمین اعلام کردند. بنا به تعریف یونسکو فرونشست عبارت است از: فروریزش یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین گفته می‌شود که می‌تواند با بردار اندک افقی همراه باشد. این تعریف پدیده‌هایی همچون زمین لغزشها را به دلیل اینکه حرکت آنها دارای بردار افقی قابل‌توجهی است و همچنین نشست در خاک‌‌‌های دستی، که دارای مکانیزم متفاوتی است، شامل نمی‌شود.
بر اساس تعاریف علمی، زمین‌‌‌لغزه یا زمینلغزش یا رانش زمین به حرکت لایههای رسوبی غیرمتراکم و متراکمی بر روی سطح شیب‌‌‌دار که ناپایدار شده‌‌‌اند گفته می‌شود. این حرکات به دلایل متفاوت مانند زمین‌لرزه وقوع بارانهای شدید یا سستی خاک در اثر فرآیند راه‌‌‌سازی و جادهسازی به سمت پایین ایجاد می‌شود. عامل حرکت توده رسوبی، نیروی جاذبه، زلزله، جادهسازی، باران شدید یا فشار منفذی سیالات، سبک‌‌‌سازی پاییندست توده و بسیاری عوامل دیگر است. حرکت نزولی در رانش زمین ممکن است بسیار کند رخ دهد (تنها چند میلی‌متر در سال) یا با سرعت بسیار بروز کند و تاثیرات مصیبت‌‌‌باری به جا بگذارد. رانش زمین حتی می‌تواند در بستر دریا و زیر آب رخ دهد و امواج جزر و مدی به وجود آورد که باعث تخریب در مناطق ساحلی شود. رانش زمین ممکن است به علت زلزله، فعالیت آتشفشانی، تغییرات آب‌‌‌های زیرزمینی، به هم خوردن یا تغییر شیب زمین رخ دهد. اما مهم‌ترین عامل دخیل در رانش زمین را می‌توان بارانهای شدید دانست. زارع با بیان اینکه حادثه اخیر جاده چالوس نیز از نوع زمینلغزش بوده است، گفت: منطقه‌‌‌ای که زمینلغزش اخیر در آن رخ داده از گذشته نیز مستعد این رویداد بوده و پیش از این نیز رخدادهای مشابهی در آن به وقوع پیوسته است. وی با بیان اینکه محل رخداد این زمین لغزش در واقع نوعی محدوده لغزشی محسوب می‌شود، خاطرنشان کرد: تجارب مشابه هر چند با شدت کمتر از زمین لغزش در این منطقه رصد شد. وی با بیان اینکه در ابتدای دهه ۸۰ به دلیل احداث و تکمیل سد تلمبه-ذخیره‌‌‌ای سیاه بیشه با هدف تامین برق و استفاده از منابع آبی ذخیره شده در پشت آن بخشی از جاده چالوس تغییر کرده و به مسیر جدید هدایت شد این تغییرات را با وقوع زمینلغزش اخیر در ارتباط دانست. به گفته وی با این تغییر، دامنه‌‌‌ای که پیش از این نیز مستعد زمینلغزش بوده است با ساخت جاده جدید لغزشی‌‌‌تر شده به علاوه اینکه احداث سد مزید بر علت شده است. زارع افزود: در واقع جاده جدید در یک محدوده لغزشی بسیار گسترده ساخته شده است که از قبل نیز انتظار می‌‌‌رفت با شروع بارش‌‌‌های جدید و قرار گرفتن در فصول بارندگی چنین زمین‌‌‌لغزش‌‌‌هایی رخ دهد.
زارع گفت: وقتی در جایی یک دامنه لغزشی وجود دارد و در پای این دامنه سدی احداث می‌شود که محل تجمیع و ذخیره‌‌‌سازی حجم انبوهی از آب است، توده بزرگ آب منجر به درگیر شدن شکاف‌‌‌های پنهان در زیر دامنه با آب فراوان می‌شود. در واقع شکاف‌‌‌هایی که در زیر دامنه لغزشی وجود دارد از آب اشباع شده و در چنین شرایطی دامنه به تدریج شروع به حرکت می‌کند. تا زمانی که این حرکت‌‌‌ها به شکل آرام انجام می‌شود معمولا با چشم قابل مشاهده نیست، اما در برخی مواقع به‌خصوص در فصول بارندگی ترک‌‌‌های کششی بزرگ شده و منجر به ایجاد شکاف‌‌‌های عمیق و قابل مشاهده می‌شود.
در چنین شرایطی احداث سد و ساخته شدن مخزن در پای دامنه لغزشی حرکت دامنه و لغزش را تقویت می‌کند. زارع فرضیه عدم‌امکان بازسازی و تعمیر جاده چالوس در مکان آسیب دیده ناشی از لغزش و مسدود شدن همیشگی جاده چالوس به دلیل رخداد اخیر زمین لغزش را رد کرد و گفت: قطعا آسیب ایجاد شده قابل تعمیر است هر چند تضمینی برای عدم‌تکرار آن در آینده و در فصول بعدی بارندگی وجود ندارد. وی همچنین گفت: وقوع این زمینلغزش ارتباطی با فعالیت‌های عمرانی آزادراه تهران- شمال ندارد. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، مکان رخداد زمینلغزش اخیر جاده چالوس در نزدیکی قطعه دو آزادراه تهران- شمال قرار گرفته اما آن طور که گفته می‌شود فاصله قطعه دو تا محل این زمینلغزش زیاد است و آزادراه ارتباطی به این ماجرا ندارد.
درباره اثر آزادراه…
کارشناسان حوزه ساخت آزادراه نیز هر گونه ارتباط بین وقوع رخداد زمین لغزش اخیر در جاده چالوس با فعالیت‌های عمرانی قطعه دو آزادراه تهران-شمال را رد کردند.
بنا بر اعلام کارشناسان حوزه ساخت و نگهداری آزادراه، محلی که رخداد اخیر زمینلغزش در آن به وقوع پیوسته است کاملا روی محور جاده چالوس قرار دارد و بیش از یک کیلومتر با محور منطقه ۲ آزادراه فاصله دارد. آن طور که این کارشناسان اعلام می‌کنند بررسی‌‌‌های کارشناسی نشان می‌دهد این رخداد نوعی زمینلغزش ناشی از اثر پدیده طبیعی و وقوع بارندگیهای شدید در محل مستعد زمینلغزش بوده است. در واقع نفوذ آب به لایههای زیرین زمین در این منطقه، منجر به رانش و لغزش زمین شده است. طی روزهای اخیر عوامل کنترل و نگهداری جاده چالوس ضمن شروع عملیات ترمیم جاده، مشغول بررسی و چاره‌‌‌اندیشی برای بازگشایی جاده چالوس هستند. به این صورت که با کاستن از عرضه جاده چالوس در محلی که زمین لغزش در آن رخ داده است این مسیر را به سمت تهران یکطرفه کرده و مسیر رفت به سمت شمال از طریق آزادراه تهران- شمال (در قطعه دوم) جایگزین شود.
جاده چالوس بازگشایی شد
بعد از ظهر روز گذشته «ایسنا» اعلام کرد: «جاده چالوس به صورت یکطرفه و در مسیر جنوب به شمال بازگشایی شد.» در این خبر آمده بود: «بر اساس آخرین اطلاعات به دست آمده از مرکز مدیریت راه‌‌‌های کشور، جاده محور چالوس در مسیر جنوب به شمال بازگشایی شده و مردم می‌توانند از این جاده تا محدوده پل زنگوله از محور قدیم استفاده کنند؛ اما در منطقه‌‌‌ای که رانش اتفاق افتاده است، دسترسی از طریق تونل البرز که در سال‌جاری افتتاح شده بود، فراهم شده و باید از این تونل برای گذشتن از محدوده پل زنگوله استفاده کنند.»
محتوای این خبر که با توجه به عدم‌انتشار آن در پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، «غیررسمی» به شمار می‌‌‌آید، نشان داد جاده چالوس به صورت موقت و ناقص زیر بار ترافیکی قرار گرفته است و هنوز مرمت قطعه آسیب‌‌‌دیده انجام نشده و به همین خاطر برای محدوده پل زنگوله، مسیر جایگزین معرفی شده است. این در حالی است که بر اساس گزارش امروز «دنیای‌اقتصاد» و مطابق با اظهارنظر کارشناسان، امکان مستحکم‌‌‌سازی و مرمت فنی این جاده وجود دارد اما این بازگشایی ناقص و موقتی نشان می‌دهد بازسازی فنی بخش آسیب‌‌‌دیده انجام نشده و در صورتی که مرمت فنی و تمام عیار صورت نگیرد، می‌تواند به منزله پایان کار جاده چالوس باشد.
